ZAPPA

A film by Alex Winter, 2020

Een feest van gemiste kansen

(is toch een feest)

Tekst: Laurent Sprooten

Natuurlijk, het is een titanische onderneming, een documentaire maken die leven en werk omspant van Frank Zappa (1940-1993), een van de meest productieve en controversiële muzikale genieën van de twintigste eeuw. De Engels-Amerikaanse cineast en acteur Alex Winter (1965) deinsde er niet voor terug. In nauw overleg met de familie van de in 1993 overleden componist-gitarist werd rond 2014 het concept voor de film uitgewerkt. Met name Zappa’s zoon Ahmet en toen nog levende vrouw Gail werden geconsulteerd. Zij brachten Winter in contact met de inner circle van Zappa’s entourage, zoals rietblazer Bunk Gardner en percussioniste Ruth Underwood, beiden jarenlang lid van The Mothers Of Invention. Via Ahmet, die zich uiteindelijk opwierp tot een van de producers van de film, kreeg Winter ook vrijwel onbeperkte toegang tot het ondergrondse archief van Zappa, The Vault, een soort huisbunker met magazijnopstellingen, waar Zappa zijn concertregistraties, master tapes, video’s en 8mm-films bewaarde.

Gemiste kans

Wat ga je dan doen als je deze zeeën van eerstehands informatie tot je beschikking hebt? Kennelijk had Winter geen last van het volledigheidssyndroom, want naast de nerveus gemonteerde, wat vluchtige chronologische sfeerbeelden zoomt hij in de ruim twee uur durende documentaire thematisch in op de culturele en maatschappelijke werking van Zappa’s muziek en persoon. De muziek zelf is wel constant hoorbaar aanwezig, maar wordt voor de kijker vooral als gegeven gepresenteerd, nauwelijks geanalyseerd of in haar karakteristieken ontvouwd. Doorgewinterde Zappa-fans worden op dit vlak te weinig bediend, nieuwkomers zullen het wellicht niet opmerken, maar er wordt hier een kans voor open doel gemist.

Waarom beperk je je tot die twee uur als je alle bronnen kunt raadplegen en het hele spectrum van Zappa’s muziek zou kunnen belichten? Dus waarom geen caleidoscopisch filmproject in verschillende delen? Waarom betrek je Zappa’s zoon Dweezil niet bij de interviewsessies, nota bene degene die het werk van zijn vader in zijn eigen band Zappa Plays Zappa met autoriteit uitvoert en in muzikaal perspectief plaatst? Mogelijk hebben de interne familietwisten hierbij een rol gespeeld, hoe het ook zij, een gemiste kans.

Tranen

Een absolute kwaliteit van de film is dat de persoon Frank Zappa daadwerkelijk op een indringende manier tot leven komt, niet alleen in talloze wringend-rake uitspraken uit interviews met de dwarsligger (zoals “In the seventies most musicians I knew were too busy getting ripped”, of, na de verkiezing van Ronald Reagan tot president: “This is the dawning of the dark ages”), maar ook in de soms schrijnende en ontroerende anekdotes en typeringen door voormalige bandleden.

Een van de redenen om de film te gaan zien is bijvoorbeeld het interview met Ruth Underwood, waarin zij met tranen in haar ogen over haar laatste ontmoeting met Zappa vertelt. Op dat moment is Zappa door anderen al neergezet als een moeilijk toegankelijke, veeleisende en soms harde man die zijn gevoelens nauwelijks uit en weinig genegenheid toont. Ruth bedankt de dan terminaal zieke Zappa voor wat hij haar “en de hele wereld” heeft gegeven. Vervolgens omhelst Zappa haar.

Hit

De meest intrigerende en paradoxale uitspraak in de film over Zappa’s houding wordt gedaan door niemand minder dan Zappa’s voormalige protegé Alice Cooper. Die zegt: “Zappa was bang om een hit te scoren. Hij saboteerde doelbewust zijn eigen platen.” Gaandeweg wordt duidelijk dat hij doelt op Zappa’s fanatieke streven naar onafhankelijkheid en authenticiteit. Nergens, op geen enkel gebied, wilde hij zich laten verleiden tot compromissen. En de muziekindustrie zag hij in de kern als corrupt en door geld gedreven. Vandaar ook de talloze rechtszaken met platenmaatschappijen, voordat Zappa, eind jaren zeventig, de bedrijfsmatige exploitatie van zijn werk geheel in eigen beheer nam. En zo voorkwam hij eigenhandig dat hij tot een commerciële knieval gedwongen zou kunnen worden. Overigens kwam die hit er wel. In 1982 loodste dochter Moon Zappa zichzelf Zappa’s studio in om de song Valley Girl met haar vader op te nemen. Buiten medeweten van Frank speelde Moon het nummer door naar een lokaal Californisch radiostation dat het nummer grijs draaide, waarna het werd opgepikt en een zegetocht door de VS begon. De enige charts-notering van Zappa in zijn thuisland.

Overigens zegt Frank in de film over Valley Girl dat het componeren van zo’n nummer hem voor dezelfde muzikale problemen plaatst als een stuk voor symfonieorkest. Kennelijk zag hij zijn muzikale productie dus als één geheel, een soort amalgaam, waarvan onder meer hedendaagse orkestmuziek, rock, rhythm & blues, doo-wop, tape-montage en vrije improvisatie de gelijkwaardige bestanddelen vormen.

Beeldenvloed

Ondanks de voorbehouden kunnen we er niet omheen dat ‘Zappa’ een fascinerende film is. De beeldenvloed is, zeker in het eerste uur, duizelingwekkend, geheel in de geest van de collage-methode die een van Zappa’s belangrijkste gereedschappen was. En er zijn onvergetelijke live-opnamen, die de kenners waarschijnlijk kunnen dromen, maar die de moeite waard blijven. Zoals de priemende blik van Zappa tijdens een concert van The Mothers of Invention in 1971 als hij de inzet van de zangers Howard Kaylan en Mark Volman in ‘Call Any Vegetable’ inspecteert. Die blik… meesterlijk. Of een duet tussen bassist Arthur Barrow en drummer Vinnie Colaiuta… werkelijk onnavolgbaar.

Het filmproject van Winter heeft verder een niet te onderschatten bijvangst opgeleverd: via crowd funding onder de internationale Zappa-gemeenschap is er geld ingezameld om een groot deel van het in The Vault opgeslagen materiaal te restaureren en digitaliseren. Dit schept mogelijkheden voor verdergaande studies en filmprojecten in de toekomst.

[PJ_LS]

Laurent Sprooten is gastredacteur voor ProgJazz. Hij is jarenlang betrokken geweest bij festival Music Meeting in Nijmegen en deed baanbrekend werk voor de terugkeer van de legendarische Franse 'zeuhl'-formatie Magma in Nederland in 2010. Klik hier voor onze review.