Een halve eeuw

MAGMA

tekst: Storm Bakker,

Berlijn, oktober 2019

beeld: Hans Speekenbrink @ Music Meeting, Nijmegen 2010

overige foto's: archief Storm Bakker

Peter Van Haerenborgh (Progwereld.org) zei het al: "Dit is dé progband bij uitstek die veel lezers al schrik aanjaagt zonder dat er nog maar één noot van gespeeld heeft. En ergens valt dat wel te begrijpen, want Magma sleept een moeilijke reputatie met zich mee. Niet in de eerste plaats omdat ze hun eigen genre, Zeuhl, hebben uitgevonden én in het Kobaïaans, een verzonnen taal, zingen. Collega Markwin bewees eerder al in zijn recensie van voorganger “K.A.” dat dit voor een groot deel slechts vooroordelen zijn. En dat Magma ook voor de modale progliefhebber echt genietbaar kan zijn". Uit deze introductie uit 2009 blijkt wel, hoe omstreden Magma tot diep in het eerste decennium van deze vervloekte eeuw gebleven is. Nu, 50 jaar na de oprichting, lijkt daarin enige verandering gaande. De concertagenda is gevuld, Youtube puilt uit en menigeen drinkt na het optreden vriendschappelijk een biertje met de toegankelijke bandleden in de foyer of het café.

Zeuhl

Er zijn weinig bands gedurende hun bestaan met zoveel mysterie omgeven als het Franse Magma, dat anno 2019 het 50 jarig bestaan viert. De vele discutabele zaken zijn vanuit Magma-gelederen zelf aangewakkerd, met name door oprichter en leider Christan Vander (*1948), zodat de formatie sinds het prille begin een obscuur, ongrijpbaar fenomeen geweest is. Dat de band (als we een formatie als Magma zo mogen noemen?) wordt ondergebracht in het genre prog-rock vindt de leider bijvoorbeeld grote onzin. Magma speelt naar eigen zeggen ‘Zeuhl’ (referend aan 'Ciel', hemel), een soort teutoonse rockjazz, met modale trancematige opvatting, zware drums en distortion bass, al zijn deze criteria nergens officieel vastgelegd. De muziek (of zeggen we toonkunst?) is ingebed in een mythisch-fictionele context, verwijzend naar de planeet Kobaïa, met vocalen in een eigen klanktaal, Kobaïaans genoemd. In het idioom zijn in de eerste jaren na1969 uiteenlopende zaken ondergebracht, die nog steeds opgeld doen: van science-fiction tot mysticisme en occultisme; allerhande connotaties met enerzijds Egyptische mysteriën, anderzijds demonische onderwereld symboliek, terwijl het geheel tenslotte opgaat in een alles verzengend en zaligmakend, kathedraal en apocalyptisch, Sanctus Christus triomfgebeuren in de finale passages. Ons hart jubelt terwijl we dit schrijven, ofschoon we terdege beseffen dat dit voor de niets-vermoedende lezer een vage hutspot van woorden zal zijn. Om Magma te begrijpen moet je ernaar luisteren, maar dan wel volledig, met open vizier en van begin (gisteren) tot eind (morgen), liefst naar de zwaarste passages uit het repertoire.

Oorsprong

Niet alleen het genre van de muziek, ook het veronderstelde feit hij een Fransman is, wordt door Christian Vander regelmatig aangevochten. Wie zijn vader was, is officieel onbekend (wij weten het wel) en de verhalen over zijn ware oosprong zijn legio, even fantastisch als talrijk. Zo zou zijn grootvader een zigeuner zijn geweest die met zijn houten kar uit zuid-Polen door Europa rondtrok; in een ander interview verhaalt hij daarentegen dan weer dat zijn opa een prominente Amerikaanse maffioso was, die werd neergemaaid in vorm van een kruis. Een ander gerucht, mogelijk door Vander zelf verspreid en in dat geval het zoveelste bewijs voor 's mans Münchausen syndroom (**), is dat hij verwekt werd door een zwarte officier uit het Duitse bezettingsleger. Feit is -althans zo hebben wij uitgezocht- dat zijn moeder een Russische verstekelinge was in de jaren ’20, die in Parijs als ‘Mademoiselle Swing’ een ster werd en de bruid van ’s lands bekendste orkestleider. Na de oorlog gedetineerd en gescheiden van haar man, verwijlde zij in de jazzkringen van Saint-Germain-des-Prés.

Kind

Als kind van deze jazz-danseres groeide Christian op als troetelkind van Chet Baker, Kenny Clarke, Bobby Jaspar en vooral Elvin Jones; zo kreeg de jonge Christian de liefde voor jazz met de paplepel ingegoten. Zijn eerste kit werd hem kado gedaan door Chet, maar door de politie later weer afhandig gemaakt. Vooral Elvin Jones had het met hem goed voor. Het was de tijd dat op dezelfde lepel de bruine suiker vermengd werd met citroensap, gretig rondgedeeld en weggespoeld met alcohol. Het kostte de jonge pianist Dirk Twardzik zijn leven; hij werd dood gevonden in Hotel Madelaine en dezelfde middag nog vervangen door een Franse pianist, Maurice Vander geheten (1955). Welbeschouwd werd in dergelijke eenzame kindertijd doorgaans de basis gelegd voor een wereldvliedend en misantropisch bestaan op latere leeftijd, donker gekleurd door een hardvochtig, pessimistisch en cynisch beeld van de mensheid (**).

Coltrane

Christian werd door zijn moeder ingewijd in de muziek van John Coltrane, een andere wereld die voor hem openging en die hem veilig absorbeerde, met Coltrane als een onvoorwaardelijke steun en toeverlaat, in feite de vader die hij nooit gehad had. De jonge Christian kon met zijn stiefvader -die één van de bekendste pianisten van Europa zou worden, begeleider van Stan Getz en Chet Baker- niet opschieten en hij werd uieindelijk buitenshuis opgevoed in een naar verluidt uiterst kille omgeving. Het is doorgaans in deze vormende jaren, dat processen als wederzijdse responsiviteit (tussen kind en ouders, kind en docenten) een basis legt voor gevoel van vertrouwen en veiligheid. Als dit ontbreekt, is de ziel geneigd zich aan te sluiten bij geestelijke onderstromen, zich over te geven aan al dan niet ingebeelde demonische entiteiten. (**) Medio jaren '60 trok hij daarom de wereld in, om als drummer van pianist Mal Waldron zijn meters te maken. De invloed van deze Amerikaanse pianist, die in die tijd na zijn jaren met Coltrane in Europa was neergestreken en zichzelf opnieuw leerde spelen, is voor de goede verstaander goed hoorbaar in Vander’s composities uit begin jaren ’70.

Gilles de la Tourette

Betoverd door John Coltrane als hij was, stierf hij innerlijk een gevoelsdood, toen de zoon van god in 1967 de geest gaf. Vander, die in die tijd op tournee was met soul drop-out Arthur Conley, werd overmand door verdriet. Na een hallucinerende hotelnacht en een ruzie met een apotheker, vond hij zichzelf met het ochtendgloren terug op weg van Milaan naar Parijs. Hij trok zich terug om te overleven in een kamertje met een dagelijks bordje pap en een toetsenbord. hij verkeerde op het randje van de afgrond, een toestand van apathie (een vorm van wezenloosheid die geen onwil is, maar een vorm van bevroren verdriet. (**) Toen zijn vriend Laurent Thibault (ZORGONES) hem vroeg voor een jazztournee met Francis Moze langs de casino’s aan de Opaalkust, krabbelde de jongeman overeind. In hem brandde nu het vuur van de woede en de haat. Naar verluidt schold hij vanachter zijn kit het publiek uit, waarin wij de eerste trekken van het Gilles de la Tourette Syndroom herkennen, dat hem -zo denken wij- zijn hele loopbaan zou blijven achtervolgen. (**)

De geboorte van Magma

Christian Vander speelde vervolgens in jazzclubs in Parijs maar ook in Juan, behalve met Waldron met mensen als Joachim Kühn, Francois Cahen, Jeff Gilson, Rene Garber en zelfs Jack de Johnette (op melodica) en Chick Corea. Met enkele van die speelkameraden vormde hij allengs de band die zijn gedroomde nieuwe muziek wilde uitvoeren. Thibault gaf de bass aan Moze en werd de producer. Toen een illustere op Rasputin lijkende Baskische kunstenaar zich aandiende genaamd Klaus Blasquiz, die alle muziek al kon dromen, was de band compleet. Een geheime geldschieter gaf de heren de kans om zich in alle rust te ontwikkelen. Er werden opnames gemaakt en een platencontract met Philips viel hen ten deel. Behalve de meeste muziek, bedacht de directieve Vander de taal, de naam en het embleem van de groep: Magma. Als 'Zébehn Straïn Dë Geustaah' werd de idiot savant (**) bijgestaan door zijn creatieve geestverwant Klaus Blasquiz, die de naam 'Klötz Zaspiaahk' ontving.

Trilogies

De teutoonse jazzrock was een unieke vereniging van hardbop en freejazz, maar ook van Oosteuropese folklore en hedendaagse muziek, met name Strawinsky en zelfs militaire marsmuziek. kenmerkend is de schier onverenigbare uitersten van feeërieke lyriek en beschaving enerzijds, met anderzijds 'anger attacks in obsessive compulsive disorder'. De meeste stukken waren van de hand van Vander, de zingende drummer, die evenwel niet componeerde, maar het imposante oeuvre ontving in zijn dromen, als was hij een spiritueel medium. De lyrics werden eveneens spontaan gechanneld, met de ogen dicht aan de piano. De stukken 'Theusz Hamtaahk', 'Ẁurdah Ïtah' en 'Mekanïk Destruktïw Kommandöh', vormden tezamen een trilogie, evenals de stukken 'Köhntarkösz Anteria I/II/III', 'Köhntarkösz I/II' en 'Ëmëhntëhtt-Ré I/II/III/IV'. De stukken werden op de planken gebracht en op plaat gezet, terwijl zij nog onvoltooid waren of beter gezegd: nog niet volledig waren geopenbaard. Voor de kroniekschrijvers van Magma, waartoe wij onszelf rekenen, is het daarom zo interessant als er een vergeten oponame opduikt die inzicht geeft op de wordingsgeschiedenis van al de werken.

Faam

Met de nieuwe line-up (bassist Jannick Top alias 'Ẁahrġenuhr ReuġehlemΛësteh' en pianist Michel Grailler kwamen in de band, de laatste ook bekend van Chet Baker), vond de bekende producer/manager Georgio Gomelsky in 1973 de tijd rijp om een doorbraak op wereldniveau te bereiden. Aan zijn hand toog Magma naar de UK om in de Manor Studio van Richard Branson aan de nieuwe albums te werken, hetgeen Mike Oldfield in de gelegenheid stelde om de patronen voor zijn Tubular Bells af te kijken. Daarna reisde Magma op volle oorlogssterkte naar de VS om (nog aangevuld met The Brecker Brothers) het publiek tijdens New Port Jazz de stuipen op het lijf te jagen. Met de twee pompeuze cycli veroverde Magma allengs een status aparte in de Europese muziek, die gelijk opging met de opkomst van grensverleggende bands als Soft Machine, King Crimson, Yes, Gentle Giant (UK), Gong, Stivell (FR) en Association PC en Focus (NL). Vander heeft zich nooit verwant gevoeld met deze bands, in feite met geen enkele muzikale beweging behalve John Coltrane. In magazine Oor stond in de jaren '80 dat hij zich de reïncarnatie van Coltrane waande. Het is deze megalomanie (**) waarom Vander bekend staat in de Franse scene, en waarover zijn collega's soms grapjes maken. Nu, als het de reden is voor de grootsheid van zijn werk, dan krijgt hij van ons alle zegen en zoveel mogelijk megalomanie toegewenst als nodig.

Top

Medio jaren '70 was Magma hard op weg een van de internationale superbands te worden, in een adem genoemd met Mahavishnu en Genesis. De cult film director Alejandro Jodorowsky's vroeg Magma (naast Pink Floyd) in 1974, om de muziek te maken voor zijn verfilming van descience fiction novel Dune. Vander werd in die tijd regelmatig verkozen tot beste rockdrummer van de wereld. Maar in '74 kwam reeds een eind aan het succes, toen Jannick Top de band verliet (en vervangen werd door Bernard Paganotti). Tot en met '76 werd geprobeerd de breuk te lijmen, zodat er tegelijk twee Magma-bezettingen naast elkaar actief waren. Voor Gomelsky, die een bewonderaar van Top was- was daarmee de lol eraf. Het was in die tijd dat de befaamde (inmiddels overleden) violist Didier Lockwood doorbrak aan de zijde van Christan Vander, alsmede keyboardist Benoît Widemann.

Lead

Vanaf '77 was Magma in wisselende bezettingen actief, tot in 1981– na de roemruchte reünie concerten in Parijs- zanger Blasquiz opstapte. In de tussentijd had Vander echter niet stilgezeten. Het meest succesvolle album Attahk was uitgebracht en talloze nieuwe spelers waren in de band opgenomen. Vander ging dan ook solo door, maar wijzigde koers, schreef wat frisse stukken, werd gekraakt om zijn soms zelfs naar disco overhellende intiatieven (Merci) en koos gaandeweg de jaren '80 voor een meer akoestische setting onder de naam 'Offering'. Met deze obscure groep verdween Vander min of meer van de radar, in elk geval buiten Frankrijk, tot de uitvinding van het internet soulaas bood en gelegenheid aan Franse fanatici om Magma onder de aandacht te brengen. Tot grote blijdschap van de vele trouwe volgelingen leidde dit tot de heroprichting van Magma in 1996, met bassist Philippe Buissonnet, gitarist James MacGaw en pianist Emmanuel Borghi. We zagen dit verrezen Magma voor het eerst in Béthunes in 1998 en mochten bij die gelegenheid meteen achter de schermen om onze held te ontmoeten. Die geschiedenis herhaalde zich op exact eendere wijze in hetzelfde jaar in Brussel, Theâtre 140. Wij herinneren ons zijn voortdurend spiedende blik, alsof hij de hele tijd meende door achtervolgers te kunnen worden belaagd. Wij konden ons niet onttrekken aan de indruk dat het genie geplaagd werd door paranoïde wanen (**).

Line-up

In die eerste jaren werd tevergeefs gezocht naar een goede lead zanger, dat wil zeggen: iemand die in de voetsporen van de onvolprezen Klaus Blasquiz kon treden, totdat in 1999/2000 Antoine Paganotti (de zoon van oudgediende Bernard) de gelederen kwam versterken. Met die bezetting werd in Parijs (Trianon) het 30-jarig bestaan gevierd en ook daar waren wij bij. Dit was de eerste keer dat we Julie Vander zagen en hoorden meedoen, de dochter van Christian en Stella. Zij is qua stem en uiterlijk een kopie van haar vader. Wij ondernamen daarna nog pogingen om Magma te zien, maar werden onderweg door hevige stormen uit koers geblazen. Door omstandigheden waren we daarna aan huis gekluisterd, zodat er helaas een groot hiaat valt in ons concertbezoek tussen 2002 en 2009. In deze tijd trad de gedreven vibrafonist Benoît Alziary toe tot Magma en werd (na een jarenlang dienstverband) Emmanuel Borghi vervangen door de begaafde jazzpianist Bruno Ruder. De bezielde zanger Antoine werd tezelfdertijd vervangen door Hervé Aknin (2008), die tot op de dag van vandaag lid van Magma is.

Herrijzenis

Sinds de heroprichting bouwde Magma onder aanvoering van Christian, in samenwerking met zangeres Stella Vander (de ex-vrouw van Christian, sinds begin jaren '70 lid van de band) en sound-engineer Francis Linon (ex-Gong) gestaag aan de come back op het allerhoogste niveau. Onder hun bezielende leiding is Magma uitgegroeid tot een professioneel bedrijf met internationale allure, bekender dan ooit, toerend in alle continenten en -enigszins ontdaan van het obscure imago- een graag geziene en geaccepteerde gast op zowel prog-, rock- als jazzfestivals. Er werden nieuwe en oude stukken opgenomen, op CD en DVD uitgegeven, en ook aangaande nevenproject Offering werd nog eens welluidend in de steigers gezet. Sommige diehard volgelingen (*) zijn niet gelukkig met deze groeiende populariteit van Magma. Nu de concerten ook bezocht worden door niet-ingewijden, d.w.z. gewone mensen, nieuwsgierige festivalhoppers en muziektoeristen, gaat veel van de exclusieve belevenis verloren. Youtube puilt inmiddels uit van de ranzige opnames met mobieltjes, die- hoe je het wendt of keert-, toch afdoen aan de grootsheid van de ware concertante macht die Magma live te bieden heeft. Alleen al om het feit, dat hun kortste liedje een slordige 30 minuten duurt en in zijn geheel met ziel en zaligheid ondergaan moet worden, met alle toeters en bellen die daarbij horen. Bovendien is de run op toegangskaarten vertienvoudigd en de kans groot, áls je een kaartje bemachtigd hebt, ergens op de tribune naast een zeurpiet terecht komt die zich afvraagt waar ie in godsnaam terecht is gekomen, in welke taal er gezongen wordt en wanneer er eindelijk gemoduleerd wordt naar een andere toonsoort. God verhoede het, dat zo'n klungel dan in je zij port en fluistert: "il est fou huh?" en dat je dan moet antwoorden "oui, il est fou de John Coltrane".

[PJ_©STAB]

(*) We spreken aangaande Magma liever van volgelingen dan van 'fans'

(**) Wij pretenderen geen psycholoog te zijn, integendeel, wij beamen wat dat betreft volmondig wat onze vrienden van de Scientology Church over deze verfoeide beroepsgroep beweren, dat zij kinderen indoctrineert, dat zij normaal gedrag als psychische aandoeningen ziet, en dat zij ouders, leraren en politici misleidt.